Vele eeuwen was de Bommelerwaard een bestuurlijk lappendeken van heerlijkheden in verschillende gradaties (dagelijkse of lage en hoge heerlijkheden) waar heren (en zo nu en dan ook 'de vrouwe van') hun rechten deden gelden. Een heerlijkheid was, eenvoudig gezegd, het grondgebied waarover een persoon (de heer) bepaalde bevoegdheden van overheidsgezag (de heerlijke rechten) kon uitoefenen, zoals het laten rechtspreken en het aanstellen van bestuurders. Tot de heerlijke rechten worden ook rechten gerekend zoals de molendwang (waarbij inwoners verplicht hun graan moesten laten malen op de molen van de heer), het veerrecht (voor het onderhouden van een pontveer) of het visrecht (toestemming om in wateren te mogen vissen). Al die rechten kon een heer daadwerkelijk in bezit hebben of in leen hebben gekregen. Naast de heerlijke rechten had de heer meestal veel gronden binnen de heerlijkheid in eigendom.
In de achttiende en negentiende eeuw lieten verschillende heren hun bezit in de Bommelerwaard in kaart brengen. Het heeft prachtige kartografische documenten opgeleverd. Onlangs is één van die bijzondere kaarten voor het streekarchief gedigitaliseerd door Picturae in Heiloo. Het is een grote kaart van de heerlijkheid Ammerzoden in 1804: KAART figuratief bevattende de Landen onder de vrye Heerlykheid AMMERZODEN. WELL EN WORDRAGEN, Gehoorende met de daar onder gehoorende Gebouwen met Casteel van Ammersoden etc....
In opdracht van Philippus Alixander Josephus Guislain Christyn graaf van Ribaucourt (1748-1823) en heer van Ammerzoden bracht Gerrit van Reekum in 1802-1803 de heerlijkheid in kaart. Hij voltooide zijn werk op 6 februari 1804. Van Reekum gebruikte daarvoor een flink stuk papier van 167 x 243 centimeter. De oriëntatie van de kaart is opmerkelijk. Het noorden zit links. Een oplossing die waarschijnlijk te maken heeft met de twee opvallende uitsteeksels in het grondgebied van de heerlijkheid: in het noorden het 'Wellsebroek' en in het zuiden, aan de overkant van de rivier de Maas de zogenoemde "Gelderse waarden". Die uitsteeksels houden verband met de oude meanderende loop van de rivier de Maas. De kaart van de heerlijkheid is een pré-kadastrale kaart die ook inzicht geeft in de percelering binnen de heerlijkheid.
De laatste heer van Ammerzoden, Arthur baron de Woelmont, verkocht de heerlijkheid met het kasteel en allerlei goederen in 1873 aan de parochie te Ammerzoden. Mogelijk is toen ook deze kaart in het bezit van de parochie gekomen, zeker is dat echter niet. Het kan ook later gebeurd zijn. In 1976 gaf de parochie de kaart in bruikleen aan de gemeente Ammerzoden, die een deel van het kasteel betrok als gemeentehuis. De gemeente vond het een aardig idee om de kaart te tonen in de raadkamer. Daarvoor werd de kaart op linnen geplakt en op een houten frame gespannen, waar vervolgens een glasplaat werd voor gezet. Op verzoek van de pastoor kwam er een gordijntje voor de kaart om de invloed van licht te beperken. Vele jaren heeft de kaart er gehangen. Ook nadat de gemeente door een gemeentelijke herindeling in 1999 het gemeentehuis verliet. Sinds dat jaar heeft de Stichting Geldersche Kasteelen het gehele kasteel in gebruik genomen voor haar activiteiten. Bij rondleidingen op het kasteel konden bezoekers de kaart bewonderen.
Vorig jaar nam de Stichting Geldersche Kasteelen contact op met het Streekarchief Bommelerwaard om de mogelijkheden te bekijken voor een permanente bewaring van de kaart in de geklimatiseerde depots van het archief. De bewaar omstandigheden op het kasteel waren niet ideaal. De huidige techniek maakt het mogelijk om de kaart hoogwaardig te digitaliseren en online beschikbaar te stellen. Bovendien kon de stichting dan een reproductie laten maken en deze tonen bij rondleidingen. Voor een goede permanente berging van de kaart werd ook besloten om de kaart na digitalisering van het houten frame te halen en opgerold, op een grote brede rol, te bewaren. Een klus die geklaard wordt door atelier Hoogduin in Delft. En zo geschiede..., dankzij financiële bijdragen van de Stichting Vrienden van het Streekarchief Bommelerwaard, de parochie te Ammerzoden en de Rotaryclub Zaltbommel.
In de beeldbank van het Streekarchief Bommelerwaard vind u overigens ook kaarten van de heerlijkheid Kerkwijk uit 1766/1768 en het Munnikenland bij Loevestein uit 1792/1843. Het Gelders Archief in Arnhem beheert mooie kaarten van Bommelerwaardse heerlijkheden zoals van Nederhemert uit 1775, Brakel uit 1856 en Rossum uit begin negentiende eeuw. Helaas is een vroege kaart van de heerlijkheid of baronie Hedel uit 1725 vanwege de erbarmelijke conditie niet meer ter inzage. Het is wellicht een mooie taak om deze Hedelse kaart net als die van Ammerzoden te restaureren en te digitaliseren.
S.E.M. van Doornmalen,
adjunct-streekachivaris
NB. Op youtube is een promo-filmpje te zien over het digitaliseren van grootformaat kaarten door Picturae in Heiloo: video digitalisering
Geen opmerkingen:
Een reactie posten