Belasting en genealogie

Bijna is het weer zover. Op 1 april worden we geacht onze inkomensbelastingaangifte ingediend te hebben. Het blijft een dankbaar onderwerp voor discussie, geklaag en burgerlijke ongehoorzaamheid. Dat is nu zo, maar vroeger niet minder. Belastingperikelen zijn van alle tijden.
In 1749 waren de financiën van het toenmalige Kwartier van Nijmegen niet florissant. De Bommelerwaard maakte toen deel uit van die regio. Om 'het huishoudboekje' op orde te krijgen vaardigden de staten van het kwartier een plakkaat (een openbare bekendmaking) uit waarin alle dorpsbesturen werden opgeroepen om een adequate lijst te maken van alle woningen, hun bewoners en nog wat zaken. Niet alle inwoners werden geregistreerd met naam. Voor de belasting heffing was de naam van de eigenaar van een woning en de - mannelijke - hoofdbewoner van belang. Van kinderen werd alleen het aantal opgegeven, ingedeeld naar enkele leeftijdsklassen. De echtgenotes blijven meestal onbekend. Een enkele keer zijn ze bij naam genoemd als weduwe ("De wed. Jan van Boxel") of bij de vermelding van een weduwnaar ("Cornelis van der Salm weduw. Metje Coeters"). Inwonende familieleden, knechten en dienstmeiden worden soms wel en soms niet met naam genoemd.

Het geheel kon worden ingevuld op (voorbedrukte) lijsten die verdeeld waren in twaalf kolommen. Van de Drielse opgave is geen formulier bewaard maar een geschreven staat. Het Streekarchief Bommelerwaard heeft de bewaard gebleven kohieren (een oude term voor belastingregister) voor de streek gedigitaliseerd en geïndexeerd. Het zijn de kohieren van Brakel, Driel (Kerkdriel, Velddriel en Hoenzadriel), Hedel, Hurwenen, Nieuwaal en Rossum. Hierin worden zo'n 1050 personen met (achter)naam genoemd. De opgaven van de andere Bommelerwaardse dorpen hebben voor zover bekend de tand des tijds niet overleefd. Deze kohieren zijn prachtige bronnen voor genealogisch en sociaal-economisch onderzoek. Omdat alle bewoonbare woningen opgenomen werden (woning is soms een te groot woord en dan wordt gesproken van 'hut') zijn de lijsten een soort volkstelling avant-la-lettre.

Een blad uit het belastingkohier van Nieuwaal 1750

De omschrijvingen van de woningen en de persoonlijke omstandigheden van de inwoners zijn soms prachtig plastisch en direct beschreven. De huizen variëren van 'huijsmanswooning', arbijtswooning', een 'boerehuijs', een 'goet', 'gering', 'slegt' of 'vervallen huijs' tot een 'hutje'. De inwoners zijn in redelijke doen of arm, 'levende van den armen' zoals men schrijft, 'onmondig', of 'onnosel'. Voor de laatste aanduiding zouden wij nu zeggen 'verstandelijk beperkt'. De grootmoeder van Abram Joppe uit Brakel is 'stok oud en blindt'. Naast de beroepen (arbeider, "boerke" of "bouwerije", smid, spinster, kleermaker, timmerman enzovoorts) wordt een enkele maal ook een functie vermeldt zoals schout en secretaris.
Voor de belastingheffing werd er gekeken naar het beroep dat men uitoefende, het aantal paarden dat men bezat, het aantal vuurplaatsen in een huis (haarden, ovens) en de aanslag in de 'gemene middelen' (de bijdrage in de algemene kosten van het kwartier) op basis van de 'cumsumtie', het totaal dat men betaalde aan hoofd-, haard-, geslacht- en zoutgeld en gemaal-, wijn- en bieraccijns.

Ga naar de registers op www.streekarchiefbommelerwaard.nl

Sil van Doornmalen,
adjunct-streekarchivaris

Literatuur:
* S.E.M. van Doornmalen, Opname van huizen en personen te Driel in 1750 (Zaltbommel 1989) Bommelerwaardse Bronnen 4
* J.J.A. Buylinckx, Hedel in 1750 (Zaltbommel 1991) Bommelerwaardse Bronnen 12

Het patentrecht een 19e eeuwse ondernemersbelasting

De verkiezingscampagne van de afgelopen weken waarin veelvuldig is gesproken over 'het creëeren van banen' of het 'eerlijk verdelen van de lasten' zijn een mooie aanleiding om eens te kijken naar een bijzondere ondernemersbelasting uit de negentiende eeuw.

Vrijwel die gehele eeuw moesten de meeste ondernemers - in de termen van destijds '[...] ieder, die eenigen handel, eenig bedrijf of beroep of eenige neering wil uitoefenen [...]' een rijksbelasting betalen; het patentrecht. Het 'recht' was een belasting met het karakter van een vergunningenstelsel. Als je de belasting had voldaan kreeg je een bewijs, het patent, uitgereikt dat voor één jaar geldig was.

Het patentstelsel is eind 1805 ingevoerd en in 1893 afgeschaft. In 1819 vond er een belangrijke aanpassing plaats die de basis vormde voor de wetgeving gedurende de gehele negentiende eeuw. Al direct bij het begin van de regeling waren sommige beroepen vrijgesteld of uitgesloten van de belasting (ambtenaren, advocaten, landbouwers, arbeiders). De vraag 'wie wel en wie niet' hield onvermijdelijk de gemoederen bezig. Stof tot discussie was ook de indeling in klassen van de verschillende 'ondernemingen' die in beginsel de hoogte van de aanslag bepaalde. De wet is in de negentiende eeuw veelvuldig aangepast.

De inning van het patentrecht heeft een reeks archiefstukken in de gemeentearchieven opgeleverd, waarvan (helaas) veel verloren is gegaan. Het patent werd aangevraagd in de plaats waar men woonde. Aan een ondernemer werd een aangiftebiljet uitgereikt. Dit werd bijgehouden in een register van 'patentschuldigen'. Vervolgens verstuurde de gemeente een aanslagbiljet. Als die aanslag voldaan was kreeg de ondernemer een patent uitgereikt. Aan wie de patenten waren uitgereikt werd bijgehouden in een register met de voor de hand liggende naam 'register van uitgreikte patenten'.

Er is nog een andere, meestal vergeten, bron waarin de betaling van het patent kan worden opgespoord: de gemeentelijke registers van directe belastingen. De patentbelasting vormde samen met de personelebelasting en de grondbelasting de drie directe belastingen van het rijk; belastingen die te maken hadden met het inkomen. Deze drie belastingen waren van belang bij het bepalen of men kiesrecht had of niet. In de negentiende eeuw had Nederland namelijk nog een censuskiesrecht: stemrecht hadden alleen mannelijke inwoners die een bepaalde som aan directe belastingen betaalden.

In de archieven van het Streekarchief Bommelerwaard is voor de onderstaande plaatsen en genoemde jaren infomatie te vinden over het patentrecht:

• Alem 1806 - 1810
  
• Brakel 1813, 1878 – 1883, 1889 – 1894
  
• Driel (Kerkdriel/Velddriel) 1811 – 1878 (incompleet)
  
• Nederhemert 1818, 1822
  
• Poederoijen/Aalst 1878 – 1883, 1888 – 1894
  
• Rossum 1856 - 1894
  
• Zuilichem 1815, 1826 - 1827, 1845
  
• Zaltbommel 1806 – 1810
  

Van een aantal plaatsen zijn registers van directe belastingen bewaard waarin zoals gezegd ook de betalingen van het patentrecht zijn opgenomen:

• Driel 1866 - 1900
  
• Gameren/Nieuwaal 1852 - 1887
  
• Rossum 1861 - 1887
  
• Zuilichem 1851 - 1895
  

De stukken over het patentrecht zijn een mooie bron bij genealogisch onderzoek. De gegevens over het beroep van een voorouder zijn veel accurater dan de vermeldingen in bevolkingsregisters en over een reeks van jaren te volgen.

Literatuur: P.M.M. Klep, A. Lansink en W.F.M. Terwisscha van Scheltinga, De registers van patentplichtigen 1805-1893 ('s-Gravenhage, 1e herziene uitgave 1985) (Broncommentaren II)

S.E.M. van Doornmalen
adjunct-streekarchivaris